Struikelen, vallen en opstaan

Je hoofd buigen. Naar beneden kijken. Naar de vierkante meter grond waarop je staat. Dat kan geen kwaad, op 4 mei. Je ziet korrelige aarde, je vloer, het gras, de stoep. Je ziet een vierkante meter vrijheid. De gemeente Den Bosch beslaat maar liefst honderdzeventien vierkante kilometer. Grond waarop mensen van alle geloof, kleur, herkomst of seksuele voorkeur leven en liefhebben. Dat gebeurt ook in mei 1940, tot de nazi’s vervolging instellen. Grond verandert in uitsluitingsgrond. Veel stads- en dorpsgenoten overleven het niet, onder wie 293 Joden en dertien Roma en Sinti, maar ook homoseksuelen, Jehova’s Getuigen en politieke tegenstanders van de nazi’s.

Buig je hoofd naar de grond. Dan zie je her en der ook struikelstenen in de bestrating. Ze zijn tien bij tien centimeter. Aan de bovenkant is een messing plaatje bevestigd, waarin een naam is gestanst van een man, vrouw of kind uit onze gemeente. De data die erbij staan verwijzen naar hun geboorte, deportatie en sterven plus de plaats van overlijden – Sobibor, Majdanek, Auschwitz-Birkenau, asgrauwe stippen op de landkaart.

Het is vijfentwintig jaar geleden dat een Duitse kunstenaar zulke Stolpersteine oftewel struikelstenen in Berlijn legde, bij huizen waar vervolgden woonden of ondergedoken zaten. Inmiddels liggen er 74.000 struikelstenen in zesentwintig landen. Ook in onze gemeente. Al 129, komende week komen er 47 bij. Hopelijk liggen ze niet allemaal waterpas, maar steken sommige een beetje boven de stoep uit. Zodat ze ons in het gedachteloze voorbijgaan opnieuw herinneren aan de grootste struikeling in de geschiedenis.

Vallen

Alles kan vallen. De vlag van de schaakklok, de kastanjebomen op de Parade, een kabinet dat wiebelt. Je hoort een doffe plof. Dan is het stil. Je kunt zelfs uit de tijd vallen, beweert de Joodse schrijver David Grossman in zijn gelijknamige meesterwerk. Zeventig Bossche militairen die in de Tweede Wereldoorlog vochten, zullen hem niet tegenspreken. Honderdzesenveertig van hun Britse collega’s evenmin. Zij tuimelden uit de tijd en maakten een val in de eeuwigheid. Sommigen van hen lijken nog altijd te vallen, want verdriet kan bodemloos zijn.

Het is een wat plechtig begrip: de gevallenen. Maar je hoort in elke lettergreep van dat woord het leven onderuitgaan. Zou de zwaartekracht in de Tweede Wereldoorlog sterker zijn geweest dan nu? Iets voor natuurkundigen om uit te zoeken. Maar feit is dat in een oorlog alles valt. De vrijheid die je loslaat, valt aan diggelen. De avond valt, achter verduisterde ramen. Het schot valt, de stad valt, het doek voor de vrijheid valt. Alles valt in een oorlog, behalve in goede aarde.

Honderdzesenveertig Britse en zeventig Bossche militairen. Vaak jonge jongens, tussen achttien en vijfentwintig jaar. Zij zijn gevallen, omdat het lot op hen viel. Zij stierven opdat wij in vrijheid kunnen leven.

Opstaan

Na struikeling en valpartij sta je op en sla je het stof van je kleren. Maar soms staat iemand niet meer op. Dat geldt ook na de noodlottige vergissing op 29 oktober 1944. In het kerkdorp Engelen, ten noordwesten van Den Bosch, loopt een groep van zo’n honderd gevluchte inwoners vanaf het Engelermeer terug naar hun dorp. Ze zwaaien met een witte vlag. Een teken van overgave – aan de dood: geallieerde soldaten, die zich in de kerktoren van Orthen verschanst hebben, zien de stoet voor verklede Duitsers aan. Ruim een kwartier lang bestoken ze de stipjes op de landweg met artillerievuur. Achttien Engelenaren sneuvelen in die bevrijdingsdagen. Tijdens de oorlog zullen in totaal ruim zevenhonderdvijftig inwoners van Den Bosch en Empel, Engelen en Bokhoven, Rosmalen, Vinkel en Nuland om het leven komen.

Opstaan heeft verschillende betekenissen. Een ervan is: in verzet komen tegen. Wij zijn het aan de gestruikelden en gevallenen in onze gemeenschap verplicht om op te staan. Omdat zij het niet meer kunnen. Wij hebben op te staan tegen onrecht, onvrijheid en uitsluiting op welke grond dan ook. Omdat het fascisme verslagen lijkt, maar het niet is. Omdat het zich schijndood houdt. Omdat het elke dag een kans zoekt om weer op te staan.

__________

4 mei 2021 | tekst tbv programma op DTV over de dodenherdenking, in opdracht van de gemeente Den Bosch.