Sssst

Onze taal is vol kabaal. Sommige woorden danken hun bestaan zelfs aan de geluiden die ze nabootsen: gong, koekoek, bom. Maar ook sissen, kraken, bonken of zoemen. Het zijn onomatopeeën, die willen dat je je oren spitst.

Maar hier, in de Sint Jorisstraat in Den Bosch, vind je twee woorden die het geluid willen verjagen. Met klem dringen zij op stilte aan: zowel Ssstolperstein als ssstruikelsteen laat nadrukkelijk een vermaning horen.

Sssst.

Het is de klank van de waarschuwing. Van jezelf onhoorbaar maken, van mondje dicht en zwijgen. In de Tweede Wereldoorlog moeten onze 465 Joodse stadsgenoten dat berispende ssst vaak hebben gehoord. Wie geluid maakte, zette zijn eigen leven en dat van anderen op het spel. Eén joodse baby mocht echter luidkeels huilen. Zijn ouders hoefden hun hand niet op zijn mond te leggen. Het was al te laat.

Een sprong terug in de tijd. Een oktoberdag in 1943. Op het station van Den Bosch loopt de trein uit Amsterdam binnen. Bij de passagierscontrole vallen twee reizigers door de mand: een jong joods stel uit Arnhem, dat zijn vluchtpoging naar België ziet stranden. Zo belanden de 27-jarige Annie Troostwijk-Samuel en haar 24-jarige man Abraham in het Huis van Bewaring aan de Sint Jorisstraat. Dagenlang zitten ze apart van elkaar gevangen. Toch is er elke tel sprake van celdeling: Annie draagt hun kind. Ze is zwanger. Al bijna negen maanden.

Op zaterdag 13 november 1943 schenkt ze het leven aan een jongetje. Ivor wordt achter tralies geboren; zelden was het woord verloskunde zo schrijnend. Tegen de regels in laat een vrouwelijke cipier uit Rotterdam het ventje inschrijven bij de Burgerlijke Stand in Den Bosch. Terwijl de inkt in het geboorteregister droogt, weten zijn ouders nog niet hoe nabij zijn naamsvermelding in een dodenboek is.

In december 1943 zenden de Duitse autoriteiten het jonge gezin naar Westerbork. Het doorgangskamp ligt tussen pijnbomen, want natuur zegt waar het op staat. Op 25 januari 1944 levert zelfs de hemel commentaar. Terwijl Annie, Ivor en 946 andere Joden die dag voor transport in goederenwagons worden gepropt, beleeft een deel van de wereld een zonsverduistering – maar verduitsering is een gerechtvaardigde verspreking.

Na drie dagen komen moeder en kind in Auschwitz aan. Nog datzelfde etmaal dag worden ze vermoord. Tussen hun cel in Den Bosch en de gaskamer in Polen liggen slechts 76 dagen. De vader van Ivor, Abraham zal twee maanden later sterven. Ergens in Oost-Europa, maar de horizon zwijgt over de precieze locatie.

“Sssst”, hoorden onze Joodse stadsgenoten. Het is nu aan ons om stil te zijn. De struikelsteen, hier bij de hoofdingang van het oude Huis van Bewaring, herinnert aan Ivor Troostwijk. Van de 293 Joodse stadsgenoten die de oorlog niet overleefden, is hij de jongste. Ivor illustreert de tegennatuurlijkheid van oorlog: hij struikelde nog voor hij had leren lopen.

49 nieuwe Stolpersteine, die onlangs een reis van Berlijn naar Den Bosch maakten, omkransen vandaag de gedenksteen van Ivor. Uit troost?  Ja. Soms beschermen de doden de doden, omdat de levenden dat niet konden of wilden.

Stilstaan bij onuitsprekelijk leed kan hier. Maar ook op de Does de Willeboissingel, de Prins Bernhardstraat, het Minderbroederspleintje, de Boterweg en de Ophoviuslaan. Op al die plekken woonden Joodse kinderen, vrouwen en mannen. Ergens tussen februari 1941 en oktober 1944 viel de deur voor het laatst achter hen dicht. Maar niet alle geluid is verstomd. Druk je oor tegen de gedenktekens in Bossche stoepen. Zij vertellen je verhalen die zo hard raken dat je in de touwen van de taal belandt.

Het komend jaar zullen 61 nieuwe struikelstenen in Den Bosch plekken markeren waar Joodse stadsgenoten leefden. Het is te voorzien dat medewerkers van de gemeentelijke Dienst Beheer Openbare Ruimte de gedenktekens zo keurig mogelijk in het plaveisel verwerken. Toch hoop ik stilletjes dat al die struikelstenen niet waterpas komen te liggen, maar ietwat uitsteken. Omdat tragiek nauwelijks volmaaktheid duldt. Omdat het verleden rechtvaardigt dat we af en toe ons evenwicht verliezen. Omdat zelfs de wereld van nu niet vlak maar hellend is.

______________________________________

Voordracht op 26 januari 2020 aan de vooravond van Holocaust Memorial Day 2020. Locatie: Sint Jorisstraat in Den Bosch